Όταν το κράτος αποφασίζει πως οι κοινωνικές δομές κοστίζουν και όταν  τα πάντα φαίνεται πως τα κινεί μόνο το κέρδος, ο ψυχιατρικός εγκλεισμός φαντάζει η πιο εύκολη λύση. Ένα ενδιαφέρον άρθρο του κοινωνιολόγου και συνεργάτη μας , Αλέξη Κροκιδά, που δημοσιεύτηκε και στην Εφημερίδα των Συντακτών, προσπαθεί να φωτίσει το θέμα διερευνώντας τις αιτίες που οδηγούν τις κοινωνίες στην εύκολη, αλλά έσχατη λύση του εγκλεισμού

O καταναγκασμός συνεχίζει να αποτελεί τον κεντρικό πυλώνα της ψυχιατρικής. Έχει δύο διακριτές, αλλά αλληλένδετες όψεις. Πρώτον, την στέρηση της ελευθερίας μέσω του μηχανισμού της ακούσιας νοσηλείας και δεύτερον την αναγκαστική - δηλαδή χωρίς την πλήρη και ενημερωμένη συναίνεση του ασθενή - φαρμακευτική αγωγή, την ηλεκτροσπασμοθεραπεία (κοινώς ηλεκτροσόκ) και άλλες ιατρικές παρεμβάσεις συμπεριλαμβανομένης και της λοβοτομής (ή λευκοτομής) η οποία, αν και σχετικά σπάνια πλέον, ακόμα χρησιμοποιείται.

Γιατί όμως κλείνουμε ανθρώπους σε ψυχιατρικές κλινικές παρά την θέληση τους;

Η συνηθισμένη απάντηση είναι, για το καλό τους ή / και για την προστασία άλλων, ή κάποια συνδυαστική παραλλαγή στο ίδιο θέμα. Σε όλες τις χώρες στον κόσμο όπου υπάρχει σχετική νομοθεσία (δεν υπάρχει σε όλες), οι διατάξεις που ορίζουν πώς μπορεί κάποιος να εισαχθεί στο νοσοκομείο παρά την θέληση του, είναι λίγο ή πολύ οι ίδιες.

Οι προϋποθέσεις ή τα κριτήρια είναι:

Να έχει κάποια αναγνωρισμένη ψυχική διαταραχή, δηλαδή πιστοποιημένη διάγνωση.

Να μην είναι σε θέση να κρίνει για το συμφέρον της υγείας του.

Για το καλό της υγείας του, δηλαδή να υπάρχει η πρόβλεψη ότι η κατάστασή του πρόκειται να επιδεινωθεί, ή η βελτίωσή του να αποκλειστεί, αν δεν υποβληθεί σε ακούσια νοσηλεία και αναγκαστική θεραπεία.

Κριτήριο επικινδυνότητας. Η ακούσια νοσηλεία είναι απαραίτητη για να αποτραπούν πράξεις βίας προς άλλους, ή / και για να προληφθεί η αυτοκτονία

Δεν απαιτούνται βέβαια όλα τα παραπάνω και υπάρχουν παραλλαγές εδώ κι εκεί, αλλά βασικά, αυτά είναι τα κριτήρια, οι προϋποθέσεις για ακούσια νοσηλεία. Να σημειωθεί εδώ εν παρόδω, ότι το λεγόμενο κριτήριο επικινδυνότητας (πρόβλεψη για πράξεις βίας) καταργήθηκε σιωπηρά από την Συνθήκη του Οβιέδο (Άρθρο 7) που υπογράφηκε τον Απρίλιο του 1997 και επικυρώθηκε εδώ στην Ελλάδα με τον Νόµο 2619/1998 (ΦΕΚ Α'132).

Παρόλα αυτά στην πράξη, η εκτίμηση επικινδυνότητας συνεχίζει να αποτελεί, συνδυαστικά με άλλα κριτήρια, το πιο συνηθισμένο κριτήριο για τον ακούσιο εγκλεισμό. Εδώ επίσης αξίζει να σημειωθεί ότι η ίδια η έννοια της επικινδυνότητας στα ψυχιατρικά συμφραζόμενα είναι κοινωνικά επικίνδυνη και επιστημονικά ατεκμηρίωτη. Το μακρινό 2017, η πολύ αγαπητή μου Φωτεινή Τσαλίκογλου, συγγραφέας και καθηγήτρια ψυχολογίας τότε στο Πάντειο, έγραφε στην εφ.συν. για την έννοια και χρήση της επικινδυνότητας στην ψυχιατρική, https://www.efsyn.gr/stiles/apopseis/101484_i-epikindynotita-einai-mia-epikindyni-ennoia. Δεν έχω τίποτα να προσθέσω εδώ στην έξοχη ανάλυση της. Μόνο προτείνω σε όσους δεν την έχουν διαβάσει, να το κάνουν. Όντως, όπως χρησιμοποιείται στον «ψ» χώρο, πρόκειται για μια άκρως επικίνδυνη έννοια.

Ο επικίνδυνος «τρελός» εξάλλου, έχει αποδειχθεί από την πλειοψηφία των σχετικών ερευνών ότι είναι πολύ λιγότερο επικίνδυνος από τον μη «τρελό» εκτός «ψ» χώρου. Ας πούμε ο Άδωνις Γεωργιάδης (φυσικά και τα πολιτικά του αφεντικά) είναι άκρως επικίνδυνος για την δημόσια υγεία. Όπως και ο πρώην υπουργός μεταφορών Κ. Καραμανλής (και τα πολιτικά του αφεντικά) ήταν εγκληματικά επικίνδυνος για τις ζωές των ανθρώπων που επέβαιναν στην αμαξοστοιχία στις 28 Φεβρουαρίου 2023.

Αλλά ας επιστρέψω στα δυστοπικό ψυχιατρικό πεδίο.

Η Επιτροπή του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα των Ανθρώπων με Αναπηρία (αν και δεν προσυπογράφω στον όρο Αναπηρία για πολλούς λόγους που δεν είναι του παρόντος να αναλύσω εδώ) στις Οδηγίες που διατύπωσε πάνω στο Άρθρο 14 της Σύμβασης για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία και που υιοθετήθηκε κατά την 14η συνεδρία της τον Σεπτέμβριο του 2015, κάνει σαφή μνεία στην επικινδυνότητα, υπογραμμίζοντας ότι (ούτε) το κριτήριο της επικινδυνότητας μπορεί να δικαιολογήσει τον ακούσιο εγκλεισμό και άρα την στέρηση της ελευθερίας τους. Το Άρθρο 14, επιβεβαιώνει η Επιτροπή, δεν επιτρέπει καμία εξαίρεση, ούτε το κριτήριο της επικινδυνότητας και καλεί τα κράτη μέλη που έχουν συνυπογράψει την Σύμβαση να προβούν στις κατάλληλες ενέργειες για την απόλυτη κατάργηση, δηλαδή χωρίς καμία εξαίρεση, της κράτησης / στέρησης ελευθερίας ατόμων με αναπηρία. Για το ιστορικό, χώρες που έχουν υπογράψει αλλά δεν έχουν επικυρώσει την Σύμβαση περιλαμβάνουν τις ΗΠΑ, το Τσαντ, τη Λιβύη, το Ουζμπεκιστάν.

Επίσης, ενδεικτικά αναφέρω εδώ, ο Dainius Pūras (2014-2020) Ειδικός Εισηγητής για το Δικαίωμα όλων στην απόλαυση του υψηλότερου επιπέδου Σωματικής και Ψυχικής Υγείας, καθώς και ο Juan E. Méndez (2010 -16) Ειδικός Εισηγητής των Ηνωμένων Εθνών για τα Βασανιστήρια και κάθε άλλη βάναυση, απάνθρωπη ή εξευτελιστική μεταχείριση ή τιμωρία, έχουν σε σχετικές αναφορές τους καλέσει εμφατικά όλα τα κράτη μέλη που έχουν υπογράψει την Σύμβαση να προβούν άμεσα σε ενέργειες για την απόλυτη απαγόρευση της ακούσιας νοσηλείας και κάθε καταναγκαστικής ιατρικής παρέμβασης σε άτομα με αναπηρίες, συμπεριλαμβανομένων των μη συναινετικών ψυχοχειρουργικών επεμβάσεων, ηλεκτροσόκ, ψυχοτρόπων φαρμάκων όπως τα νευροληπτικά, της χρήσης καθήλωσης και απομόνωσης βραχυπρόθεσμα ή μακροπρόθεσμα.

Δεν είναι βέβαια μόνο η έννοια της επικινδυνότητας που είναι προβληματική και επικίνδυνη. Αν εξετάσει κανείς ένα ένα και τα υπόλοιπα κριτήρια, Διάγνωση, Να μην είναι σε θέση να κρίνει... Για το καλό της υγείας του..., θα ανακαλύψει ότι όλα είναι εξόχως προβληματικά, επιστημονικά ατεκμηρίωτα, αναποτελεσματικά και εν τέλει επικίνδυνα όχι μόνο για το άτομο που υπόκειται τον εξευτελισμό και την κτηνωδία του καταναγκασμού, αλλά και για την ίδια την πολύπαθη ύπαρξη της κοινωνικής ελευθερίας. Η ελευθερία δεν μπορεί εξάλλου ποτέ να είναι μόνο ατομική υπόθεση.

Παρόλα αυτά, ή ίσως ακριβώς γι αυτό, ο καταναγκασμός, η καταστολή, ο έλεγχος και όχι η φροντίδα και η αλληλεγγύη, συνεχίζουν να αποτελούν τους πυλώνες πάνω στους οποίους στηρίζεται το ψυχιατρικό στερέωμα.

Γιατί; Ποιος φοβάται τελικά την κατάργηση του ακούσιου εγκλεισμού και της καταναγκαστικής «θεραπείας»;

Ας δούμε συνοπτικά.

Οι ψυχίατροι, αλλά και άλλοι επαγγελματίες ψυχικής υγείας, όπως οι κοινωνικοί λειτουργοί, οι νοσηλευτές και οι ψυχολόγοι που αρνούνται πεισματικά να απεκδυθούν της εξουσίας που τους πρσφέρουν οι ρόλοι τους. Οι θεσμικοί, υπερ-θεσμικοί και συμβολικοί ρόλοι των επαγγελματιών ψυχικής υγείας είναι δομημένοι πάνω σε μία απειλή: είτε θα συμμορφωθείς με την θεραπεία σου, είτε θα στην επιβάλω εγώ. Δεν μας ενδιαφέρει που δεν έχεις τελέσει κάποια αξιόποινη πράξη. Ο νόμος μας δίνει το δικαίωμα και την εξουσία να σου στερήσουμε την ελευθερία σου για όσο κρίνουμε εμείς αναγκαίο, και όχι μόνο να σου στερήσουμε την ελευθερία σου, αλλά και να σε δέσουμε αν το κρίνουμε αναγκαίο, να σε ακινητοποιήσουμε, να κατεβάσουμε το βρακί σου και να σου κάνουμε μια ένεση ζουκλοπενθιξολ να δεις τον ουρανό σφοντύλι. Για το καλό σου. Τόσο απλά και τόσο ανατριχιαστικά.

Οι φαρμακοβιομηχανίες. Το μέγεθος της παγκόσμιας αγοράς μόνο για τα λεγόμενα αντιψυχωτικά, κατηγορία φαρμάκων που χρησιμοποιούνται καταναγκαστικά κατ’ εξοχήν σε ακούσιους εγκλεισμούς, εκτιμάται στα 18 δις δολάρια για το 2023, με πρόβλεψη να φτάσει τα 37 δις μέχρι το 2032. Οι φαρμακοβιομηχανίες το’ χουν τούμπανο κι εμείς κρυφό καμάρι. Γνωρίζουν πολύ καλά μιας και το έχουν υπολογίσει μέχρι το τελευταίο δολάριο, ότι ελλείψει καταναγκασμού, η αγορά θα συρρικνωθεί δραματικά.

Το κράτος. Η ψυχιατρική και ολόκληρη η «ψ» βιομηχανία, είναι ένας από τους πιο αποτελεσματικούς μηχανισμούς συμμόρφωσης, τρόμου, υποταγής και καταστολής. Αν αφαιρεθεί το κομμάτι του καταναγκασμού, το κράτος θα χάσει ένα πολύτιμο και καλο-ακονισμένο εργαλείο τρομο-κρατικής πολιτικής. Η εκκλησία ήταν για αιώνες ο καλύτερος σύμμαχος της εξουσίας. Τον ρόλο αυτό έχει αναλάβει πλέον η ψυχιατρική και τον παίζει πολύ καλά. Ας θυμηθούμε ενδεικτικά, ότι αυτό που απέτυχε το Ιταλικό κράτος μέσω της δικαιοσύνης, παρά τις επίμονες και «φιλότιμες» προσπάθειες που κατέβαλε για πολλά χρόνια, δηλαδή να εξαφανίσει τον τρυφερό και αφοσιωμένο δάσκαλο δημοτικού και αναρχικό ακτιβιστή Francesco Mastrogiovanni, το κατάφερε η ψυχιατρική δολοφονώντας τον μέσα σε 4 ημέρες ακούσιας νοσηλείας, μηχανικής καθήλωσης για 82 ώρες και χημικής καταστολής σε ψυχιατρικό θάλαμο στην κλινική San Luca στη πόλη Vallo della Lucania, περιφέρεια Σαλέρνο στις 4 Αυγούστυ 2009. Το ανατριχιαστικό βίντεο των βασανιστηρίων που υπέστη (από κάμερες του νοσοκομείου) είναι προσβάσιμο στο διαδίκτυο, μετά από απόφαση της οικογένειας του να το δημοσιοποιήσει.

Οι οικογένειες των ψυχικά πασχόντων. Είναι γνωστό και ερευνητικά καταγεγραμμένο ότι η συντριπτική πλειοψηφία των ακούσιων νοσηλειών στην Ελλάδα ξεκινάει από οικογένειες, συχνά απελπισμένες, οι οποίες μη έχοντας πού αλλού να απευθυνθούν, απευθύνονται στον εισαγγελέα ζητώντας εισαγγελική παραγγελία για ακούσια νοσηλεία. Κατανοητό να φοβούνται την κατάργηση της ακούσιας νοσηλείας όταν δεν υπάρχει ένα αποτελεσματικό και απαρτιωμένο δίκτυο υποστήριξης και φροντίδας στην κοινότητα βασισμένο στην συναίνεση και στην ανθρωπιά. Όσο οδυνηρό κι αν ακούγεται αυτό, ας μη διστάσουμε να πούμε κάτι που υποστηρίζεται πλέον από έναν αυξανόμενο αριθμό ερευνών, ο τρόπος που λειτουργούν κάποιες οικογένειες σε συγκεκριμένα κοινωνικά συμφραζόμενα και αντίξοες κοινωνικές συνθήκες, είναι, αν όχι καθοριστικός, τουλάχιστον πολύ σημαντικός για την εμφάνιση ακόμα και διατήρηση της ψυχικής οδύνης.

Ακόμα και άτομα που έχουν τα ίδια υποβληθεί στην διαδικασία της ακούσιας νοσηλείας και ακούσιας λήψης φαρμακευτικής αγωγής. Παρόλο που σχεδόν όλες οι έρευνες έχουν αναδείξει ότι τα άτομα που υπόκεινται σ’ αυτή τη βάρβαρη διαδικασία, το βιώνουν ως κάτι εξευτελιστικό, βίαιο και τραυματικό, υπάρχουν ακόμα αυτοί που φοβούνται την κατάργηση του ακούσιου εγκλεισμού. Ίσως γιατί δεν μπορούν να φανταστούν εναλλακτικούς τρόπους αντιμετώπισης της ψυχικής οδύνης. Ίσως γιατί η απειλή της τρομο-κρατίας μπορεί να διαλύσει την ίδια την φαντασία και φαντασίωση της ελευθερίας. Ίσως γιατί έχουν πειστεί ότι ο καταναγκασμός λειτουργεί.

Ο «μέσος» πολίτης, δηλαδή ο κόσμος γενικά. Η πατερναλιστική-ιατρική ιδεολογία της «τρέλας», με όλα τα βασικά συστατικά της στοιχεία, ότι πχ ο τρελός είναι εξ ορισμού ανίκανος να πάρει λογικές αποφάσεις, ότι δεν γνωρίζει το συμφέρον του και τί είναι για το καλό του, ότι είναι επικίνδυνος για τον εαυτό του και για τους άλλους και ότι οφείλουμε να τον σώσουμε από την τρέλα του, να τον «θεραπεύσουμε» ακόμα και παρά την θέληση του, εξάλλου ως τρελός δεν έχει ελεύθερη βούληση, είναι τόσο επιτυχημένη που δεν εμφανίζεται καν ως ιδεολογία, αλλά ως αδιαμφισβήτητη πραγματικότητα. Πώς να μη φοβάται ο κόσμος;

Ποιούς αλήθεια θέλουμε να σώσουμε;

Περίπου 7 εκατομμύρια θάνατοι τον χρόνο προκαλούνται από το κάπνισμα. Γιατί δεν κλείνουμε μέσα τους καπνιστές παρά την θέληση τους να τους σώσουμε;

Περίπου 4 εκατομμύρια θάνατοι τον χρόνο προκαλούνται από χρήση αλκοόλ. Γιατί δεν κλείνουμε αυτούς που πίνουν να τους σώσουμε κι αυτούς;

Περίπου 1.5 εκατομμύρια θάνατοι σε τροχαία. Γιατί δεν υποχρεώνουμε όλους ανεξαιρέτως τους οδηγούς σε τεστ επικινδυνότητας κι όσοι βρεθούν επικίνδυνοι να τους κλείσουμε μέσα προληπτικά για την προστασία των άλλων;

Γιατί; Γιατί αυτοί είναι λογικοί και ξέρουν τα ρίσκα που παίρνουν, ενώ οι τρελοί είναι τρελοί και δεν ξέρουν τα ρίσκα που παίρνουν και πρέπει να τους σώσουμε;

Και τι θα πει σωτηρία άραγε;

Μήπως «Σωτηρία θα πει να λυτρωθείς απ' όλους τους σωτήρες, αυτή 'ναι η ανώτατη λευτεριά, η πιο αψηλή, όπου με δυσκολία αναπνέει ο άνθρωπος. Αντέχεις;» που έλεγε ο Καζαντζάκης;

Καλή ανάσταση και καλή λευτεριά.

 Αλέξης Κροκιδάς, Κοινωνιολόγος